DEFINISI DAN ETIMOLOGI MELAYU

DEFINISI MELAYU.

Menurut Alias (1998), istilah ‘Melayu’ terbit daripada perkataan Sanskrit ‘Malaya’ atau mungkin dari perkataan Tamil ‘Malai’ yang kedua-duanya bererti ‘bukit’ atau  ‘tanah tinggi’. Mengikut Profesor Slametmuljana, nama ‘Melayu’  berasal daripada  perkataan Sanskrit. Kata tersebut berkembang di dua tempat yang berbeza. Di seberang sebelah utara Selat Melaka perkataan tersebut mengekalkan  sebutan aslinya iaitu ‘Melaya’ manakala di seberang sebelah selatan mengalami perubahan bunyi kepada ‘Melayu’.

M. Ptolemy telah menggunakan istilah maleu-kolon dalam karyanya yang berjudul Geographike Sintaxis sekitar tahun 100-150 Masikhi. Menurut Gerini, istilah ini diambil daripada kata bahasa Sanskrit malaya kolam atau kurram, iaitu merujuk kepada suatu tempat di utara pantai Semenanjung Malaysia. Perkataan Melayu juga dapat dikesan dalam sebuah kitab Hindu Purba yang berjudul Purana. Dalam kitab tersebut, terdapat perkataan Malaya dvipa.

Sementara itu, menurut para penyelidik, perkataan tersebut merujuk kepada Pulau Sumatera, yang merupakan tempat asal bahasa Melayu. Selain itu, perkataan Melayu ditemui di dalam tulisan China yang bertulis pada zaman Dinasti Tang. Tulisan ini menyatakan bahawa orang menyatakan bahawa orang Mo-lo-yeu mengirim utusan ke negara China untuk mempersembahkan hasil-hasil bumi kepada raja China. Para penyelidik percaya bahawa kerajaan Mo-lo-yeu yang dimaksudkan itu berpusat di daerah Jambi, Sumatera. Terdapat lagi dalam tulisan China yang menyebut perkataan Melayu iaitu pada catatan seorang rahib Buddha yang bernama I-Tsing. Beliau menggunakan istilah Mo-lo-yu pada dua kerajaan iaitu Kerajaan Melayu berpangkalan di Sungai Batang dan Kerajaan Sriwijaya yang berpusat di Palembang. I-Tsing juga menyatakan bahawa bahasa Melayu telah digunakan sebagai bahasa pengantar untuk mengajar bahasa Sanskrit dan falsafah agama Buddha. Menurut China yang singgah di Nusantara, bahasa yang dituturkan di Sriwijaya ialah bahasa K’un-lun. Bahasa ini telah dipelajari oleh orang asing untuk memudahkan komunikasi. Para penyelidik berpendapat bahawa bahasa K’un-lun ini adalah bahasa Melayu Kuno. Catatan pengembara Chhina ini membuktikan bahawa bahasa Melayu Kuno telah digunakan sebagai bahasa pengantaraan atau lingua franca pada zaman kerajaan Sriwijaya.

Menurut Jamilah (2004), dari segi akademik, konsep Melayu merupakan konsep yang meliputi ruang yang luas dan tempoh masa yang panjang akibat daripada keluasan dan bilangan penuntur bahasa tersebut. Banyak pendapat yang diutarakan oleh para sarjana tentang konsep Melayu. Pada awalnya, istilah ‘Melayu’ dikaitkan dengan konsep kerajaan. Ini berdasarkan bukti-bukti sejarah yang menunjukkan bahawa perkataan Melayu hanya merujuk kepada kerajaan atau kawasan dan bukan merujuk kepada bangsa.

Di samping itu, penggunaan istilah ‘Melayu’ pada peringkat awal ini dapat dikesan sekitar circa 100-150 M. Pada tahun 1972, United Nations Educational, Scientific And Cultural Organisation (UNESCO);  telah memberikan pengertian bari tentang konsep Melayu. Istilah Melayu itu kini digunakan untuk merujuk kepada suku bangsa Melayu di Semenanjung Malaysia, Thailand, Indonesia, Filipina dan Madagaskar.

Di Malaysia, satu ciri khusus telah ditambah untuk menerangkan konsep Melayu; iaitu agama Islam. Isitilah Melayu menurut Perlembagaan Malaysia ialah manusia yang menunturkan bahasa ibunda, mengamalkan cara hidup Melayu dan menganut agama Islam. Berdasarkan pengertian tersebut, konsep Melayu akhirnya berfungsi sebagai nama kolektif yang merujuk kepada satu kesatuan bahasa dan bangsa, iaitu bahasa Melayu dengan bangsanya; bangsa Melayu.

Seterusnya, pemahaman mengenai konsep Melayu ini penting kerana konsep inilah yang menjadi korpus kajian kerana ianya seringkali menjadi tema penulisan sajak-sajak Mohamed Latif Mohamed. Tambahan lagi sajak-sajak yang terpilih ini mula ditulis seawal tahun 1974; iaitu pada masa berakhirnya era penjajahan Inggeris dan Jepun dan bermulanya zaman kebangkitan semangat patriotisme dan nasionalisme dalam kalangan orang Melayu. Meskipun perkataan Melayu itu sendiri tidak digunakan secara tepat dalam merujuk pada makna asas Melayu dalam erti kata yang sebenarnya; namun penggunaan perkataan –perkataan di dalam sajak-sajak yang terpilih ini turut mempunyai hubunga secara tidak langsung dan merujuk pada makna Melayu sebagai satu bangsa Melayu yang telah sedia wujud di kepulauan Nusantara sejak berkurun lamanya.     Menurut Abdul Rashid dan Amat Juhari (2005), terdapat beberapa pengertian Melayu dari pelbagai aspek. Antaranya adalah seperti berikut :

1.      Melayu mengikut Perlembagaan negara Malaysia. Di sini yang dikatakan Melayu ialah orang yang lazim berbahasa Melayu, berkebudayaan Melayu dan beragama Islam dan dia mestilah warganegara Malaysia. Pengertian dalam  Perlembagan itu telah termaktub pada Ceraian 160 Perlembagaan Malaysia. Ia telah sejak Perlembagaan Persekutuan Tanah Melayu tahun 1957 dahulu.

2.      Melayu dari segi suku bangsa, yang bermaksud mereka ini mestilah daripada keturunan suku Melayu dari sei darah dagingnya,bertutur bahasa atau dialek Melayu dan berkebudayaan serta beradat resam Melayu. Agama Islam tidak menjadi syarat. Suku Melayu jeni ini terdapat di Semenanjung Malaysia, termasuklah Thailand Selatan, Pantai Sarawak, Pantai Sabah, Pesisir Kalimantan, Indonesia, Pantai Timur Sumatera, dari Tamiang hingga Palembang dan Bengkulu, di Kepulauan Riau-Lingga serta Bangka-Belitung.

3.      Melayu dari suku bangsa mempunyai satu pengertian lagi, iaitu syarat beragama Islam itu mesti ada, tetapi sebaliknya syarat keturunan darah suku Melayu ditiadakan. Ini bermakna jika terdapat suku lain memeluk Islam dan tinggal dalam kalangan orang Melayu ia menjadi Melayu. Pertukaran agama menjadi Islam itu dikatakan masuk Melayu. Ini pernah berlaku di Sarawak, Tanah Melayu, dan Sumatera Timur.

4.      Melayu dari segi pengertian yang didukung oleh UNESCO Melayu itu merupakan satu keluarga bangsa yang mempunyai satu keluarga bahasa yang sama, bentuk fizikal tubuh badan yang hampir sama, berkulit sawo matang, rambut lurus dan tinggi yang sederhana dan mereka ini adalah penduduk asli di satu kawasan yang sangat besar, iaitu dari Madagaskar di pantai timur benua Afrika di barat hingga ke Pulau Paskah di lautan Pasifik. Dengan kata lain, Melayu di sini merupakan satu stock bangsa yang sejak beberapa lama dahulu dikenali sebagai Malayo-Polynesia atau Austronesia yang sering dipakai sekarang. Ini bererti Melayu itu merangkumi pelbagai suku kaum seperti Aceh, Batak, Lampung, Sunda, Jawa, Bugis, Filipino dan lain-lain.

ETIMOLOGI MELAYU

Etimologi bermaksud kajian asal usul dan sejarah sesuatu perkataan serta makna perkataan tersebut. Menurut Mohd Rashid (2007), melayu itu terbit daripada perkataan Sanskit ‘Malaya’ atau daripada perkataan Tamil ‘Malai’ yang ertinya ‘bukit’ atau ‘tanah  tinggi’. Orang Portugis memelatkannya sebagai ‘Malayo’. Mengikut sejarah, bangsa yang bernama Melayu itu diam di sebuah kawasan anak sungai bernama Sungai Melayu di hulu Sungai  Batang Hari atau sekarang terkenal dengan nama Sungai Jambi. Di kawasan hulu Sungai Jambi itu ada sebuah Kerajaan Melayu semasa sebelum terkenal Kerajaan Serivijaya atau Palembang Tua.

Sementara itu, perkataan “melayu’’ dikatakan daripada perkataan Mo-lo-yeu. Ini dibuktikan dengan penemuan beberapa catatan oleh para pengembara. Antaranya penemuan catatan pemgembara Cina sekitar tahun 644-645 M. Catatan Rahib Buddha bernama I-Tsing yang singgah di Srivijaya pada 672 M mengatakan bahawa Bahasa Melayu digunakan di Palembang. Manakala pengembara Portugis, Godinho de Erachia, mengatakan Bahasa Melayu  dalam perhubungan di Kepulauan Melayu dengan pedagang-pedagang dari Asia Barat, India dan China. Perkataan Melayu pada  Kerajaan Mo-lo-yue di Jambi, Sumatera, sempena sebatang sungai yang dipanggil “Sungai Melayu’’.  Bagi salasilah Bahasa Melayu, dalam kajian rumpun dan Keluarga Bahasa Melayu, kita perlu memahami istilah yang penting. Antaranya istilah tersebut yang perlu difahami ialah filum iaitu kelompok bahasa seusia 5000 tahun, rumpun pula kelompok bahasa 2500-5000 tahun dan keluarga merupakan kelompok bahasa seusia kurang daripada 2500 tahun.

Istilah Melayu juga disebutkan diambil daripada perkataan bahasa Jawa Kuno, mlayu, yang bermaksud ‘mengembara’ atau ‘pergi ke mana-mana’’. Maksud perkataan ini dikatakan sesuai dengan orang Melayu yang dikatakan berpindah dari Yunan menuju ke kawasan Selatan, menyeberangi  Selat Melaka dan mendarat di Pulau Sumatera. Menurut Nik Safiah Karim (2010), asal usul orang Melayu, iaitu penuntur asli bahasa Melayu, amat kabur kerana sejarah kuno Asia Tenggara masih belum diselidiki dengan mendalam. Beberapa teori telah mengatakan bahawa penuntur bahasa Melayu berasal daripada golongan manusia yang diberi nama Austronesia. Mereka datang dari daerah Yunan dan menjelajah ke Selatan, dalam bentuk beberapa gelombang pergerakan manusia, dan menduduku wilayah Asia Tenggara. Ini berlaku sejak tahun 2500 sebelum Masihi, iaitu berlaku dengan kedatangan golongan pertama yang disebut Melayu Proto; kemudian, kira-kira dalam tahun 1500 Sebelum Masihi, datang pula gelombang yang kedua, golongan yang disebut Melayu Deutro. Mereka ini telah menduduki daerah pantai dan tanah lembah di Asia Tenggara, dan telah memperlihatkan kepandaian belayar dan bercucuk tanam.

Menurut Abdul Rashid (2005), dalam kajian Zuber Osman sebelum menentukan apa itu bahasa Melayu, terlebih dahulu tentukan pengertian perkataan ‘Melayu’.  Perkataan Melayu berasal daripada ‘Himalaya’ yang telah disingkatkan kepada ‘Malaya’, dan kemudiannya menjadi Melayu. Perkataan ‘Himalaya’ berasal daripada perkataan ‘hima’ dan ‘alaya’. ‘Hima’ bererti salji atau salju. Sedangkan ‘alaya’ bererti tempat. Dengan itu hima alaya maksudnya tempat sejuk, seperti di puncak gunung yang tinggi.

Manakala ada juga pengkaji yang mengatakan  bahawa Melayu itu daripada  perkataan ‘Malaiyur-pura’ yang terpahat pada prasasti Bukit Gombak I di Sumatera Barat yang bererti kota Malaiyur, atau kota gunung. Dari situ timbul perkataan malaiyur = malaiyu = malayu = melayu. Pada Batu Bersurat Bukit Gombak Stau di Sumatera barat, tercatat perkataan Melayu Pura bermaksud ‘kota Melayu’ atau ‘Kerajaan Melayu’. Dengan kata lain, istilah Melayu diambil daripada perkataan Malayapura

Selain itu, ada juga yang mengatakan bahawa perkataan Melayu berasal daripada perkataan ‘pamalayu’, iaitu peristiwa ketika berlaku penyerangan oleh Raja Kertanegara dari Singhasari Jawa Timur di Hulu Jambi di sempadan Sumatera Barat. Kemudian di situ didirikan sebuah prasasti, iaitu prasasti Amoghapasa. Prasasti itu dibina sebagai peringatakan tentang berlakunya ekspedisi angkatan perang dari Jawa Timur tadi ke daerah Melayu pada tahun 1286. Pamalayu itu bermaksud Ekspedisi Malayu, iaitu penyerangan dan  seterusnya penguasaan terhadap negeri Melayu. Perkataan Melayu itu berasal daripada perkataan Jawa Kuno dan Jawa Baru, iaitu mlaya dan mlayu yang bererti lari.

Akhir sekali, pendapat mengatakan perkataan Melayu berasal daripada Malayu, iaitu sebuah kerajaan yang berpusat di Muara Jambi. Kerajaan Malayu ini terwujud pada abad ke-7 (644M) dan  pernah dilawati oleh I-Tsing pada 671 M. Nama Malayu bagi kerajaan Malayu ini berasal daripada nama sebuah sungai yang terletak di situ, iaitu Sungai Melayu. Penamaan kerajaan aatau negeri daripada nama sungai adalah perkara biasa dalam budaya Melayu, seperti nama Negeri Johor, Pahang, Kelantan, Sarawak, Perak, Kedah, Siak, Terengganu, Inderagiri dan banyak lagi yang berasal daripada nama sungai. Tetapi bagaimana pula nama sungai diberi Melayu, tidak yang lain? Mengikut ceritanya air di sungai itu begitu deras arusnya, selaju orang berlari. Dengan itu ia diberikan nama sungai Malayu atau Melayu. Melayu di sini sama dengan pengertian dalam bahasa Jawa, iaitu lari. Menurut Asamah Hj Omar (1993), pengetahuan tentang asal usul bangsa Melayu diperolehi dari bahan-bahan peninggalan purbakala. Dengan itu, orang-orang Melayu dan orang-orang yang seketurunan dengannya di seluruh Kepulauan Melayu dikatakan berasal dari Tanah Besar Asia.


RUJUKAN

Abdul Rashid Melebek dan Amat Juhari Moain (2005), Sejarah Bahasa Melayu. Kuala Lumpur:                 Utusan Publications & Distributors Sdn. Bhd.

Alias Mohammad Yatim (1998), Mengenali Bahasa Melayu. Kedah : Peercetakan  Paavai.

Asmah Hj Omar (1993), Susur Galur Bahasa Melayu. Kuala Lumpur : Percetakan T.I

Jamilah Syed Ahmed ( 2004 ), Konsep Melayu, Perjuangan & Kemunduran dalam Sajak-sajak            Mohamed Latif Mohamed : Satu Analisis Makna. Akedemi Pengajian Melayu. Kuala Lumpur :                 Univesiti Malaya.

James T. Collins (2005), Bahasa Melayu Bahasa Dunia : Sejarah Singkat. Jakarta : Yayasan                   Obor Indonesia.

Muhammad Haji Salleh (1997), Sulalatus Salatin Ya’ni Pertuturan Segala Raja- Raja/karangan             Tun Seri Lanang. Kuala Lumpur : Yayasan Karyawan & Dewan Bahasa dan Pustaka.

Muhammad Haji Salleh (2009), Sulalat al-Salatin Ya’ni Pertuturan Segala Raja-Raja/karangan             Tun Seri Lanang. Kuala Lumpur : Yayasan Karyawan & Dewan Bahasa dan  Pustaka.